De Tonderzwam profiteert van moderne bosbeheer

De tonderzwam is in deze rubriek het eerste levend organisme, dat niet op twee of vier poten vliegt of huppelt. Het beweegt helemaal niet, het zit eerder muurvast aan een dode of ten dode opgeschreven boom. Nu de naam van deze rubriek is aangepast is mijn onderwerpkeuze over al het interessante natuurlijk leven op de prachtige Utrechtse Heuvelrug verbreed.

De tonderzwam is sinds een tiental jaren duidelijk in opmars. Positief benaderd kun je stellen, dat het huidige ‘dode-hout-bosbeheer’ voor deze paddestoel zijn vruchten heeft afgeworpen. Het ‘laat maar liggen’ beleid kan ook te ver gaan. Op de Hoge Veluwe ken ik een bosrand van een beukenbos waar in 2006 een tornado langs gescheerd is. Het is er een beukenkerkhof geworden.

Vuurdoos

De paddestoelengids van Europa (Tirion 2005) beschrijft de echte tonderzwam als ‘grote, grove, houtachtige, harde zwam, die hoefvormig is met grijze of zwarte bovenkant’. In de Latijnse benaming Fomes fomentarius betekent fomes vuur. De naamdelen ‘tonder’en ‘zwam’ verklaren gebruik respectievelijk functie van dit levende en dode planten afbrekende organisme. Zwammen missen het bladgroen van planten en ten opzichte van dieren hebben ze geen darmkanaal. Van Dale omschrijft tonder of tondel als volgt: ‘lichte, ontvlambare stof of de hoed van een zwamsoort, vroeger gebruikt om vuur te maken door er de vonk van een vuurslag op te laten springen’. Het vruchtlichaam van de tonderzwam kan het smeulende vuur lang vasthouden. Toen lucifers en aanstekers nog niet bestonden gebruikte men de tondeldoos voor het bewaren van het aangemaakte vuur.

Vuurspetter

Als kind was het ons een sport twee witte vuurstenen tegen elkaar te laten ketsen om zo een vuurspetter te verkrijgen. Ze stonken fel. Met veel geduld lukte het ons ook met een glasscherf vuur te verkrijgen door de brandende zon op een dor takje te richten. Eerst kleurde het velletje donker en onder toenemende spanning ging het smeulen tot het plots vlam vatte.

Tondeldozen zijn nu antiquarisch. Herinner me een verhaal over middeleeuwse roofridders, die de tondeldoos inzetten bij een belegering van een vijandelijke veste. Het pek aan de pijl van hand- of kruisboog werd aangestoken en hupsakee... daar verdween de pijl achter de hoge vestingmuur. En dan maar afwachten of er raak geschoten was.

Goed zwammenjaar

Ieder jaar komt er een nieuwe rand rondom het vruchtlichaam van de tonderzwam. Zo kun je de jaren tellen, dat de zwam er zit. De jaarringen van de zwam op de dode beuk rechts op de foto zijn talrijker dan die op de linker beuk. Ook zijn sommige jaarringen dikker. De droge en zeer warme zomer van 2003 was een goed zwammenjaar. Naast de beuk is vooral de afstervende berk gevoelig voor de tonderzwam. Oude berken zijn nauwelijks bestand tegen een flinke storm. Wanneer de kroon er uit geknapt is zet de tonderzwam zich al gauw vast, soms over de hele lengte van de magere stam tot aan het breukvlak bovenin.

Tekst en foto: Kees de Kroon