Kasteel Amerongen (109)
Op de plaats waar het kasteel nu staat stond al in de 13e eeuw een huis van de gebroeders Borre. Zij waren leenmannen van Graaf Floris V en hadden opdracht gekregen van hem om op die plek aan Nederrijn een versterkt huis te bouwen. De familie Borre bewoonde het tot in de 15e eeuw. Het huis is meerdere malen verwoest, maar steeds weer opgebouwd. Toen de familie Van Reede het huis in 1557 verwierf was het huis inmiddels uitgegroeid tot een kasteel met een versterkte vesting. Om het kasteel was een slotgracht en een ophaalbrug. Er waren twee torens, de ene diende als toegangspoort en de andere was aan de achterkant van het kasteel. Goert van Reede kreeg in 1558 Zuylestein in leen. De ridderhofstad Zuylestein grensde aan de landerijen van Amerongen. Met dit leen kon Van Reede lid worden van de Utrechtse Ridderschap. Zo kwam het dat Kasteel Amerongen eigenlijk vrij laat, pas in 1597, een ridderhofstad werd. Daarnaast was Kasteel Amerongen ook een hoge heerlijkheid geworden, wat betekende dat er recht gesproken werd in geval van ‘halsmisdrijven’ (moord, doodslag). In een lage heerlijkheid sprak een schout recht.
TABAK De familie Van Reede heeft Kasteel Amerongen maar liefst drie eeuwen in bezit gehad. In die tijd is er veel gebeurd. In de Gouden Eeuw profiteerde de familie volop van de in zwang rakende tabaksteelt. De zuidelijke hellingen van de Utrechtse Heuvelrug bleken erg geschikt voor de teelt van tabak. En dat waren nou net de landerijen van Kasteel Amerongen. Overal verschenen tabaksvelden en grote tabaksschuren. Tot op de dag van vandaag brengen de tabaksboeren de eerste oogst naar het kasteel in de herfst, met dit verschil dat het tegenwoordig wel via het Tabaksteeltmuseum gaat. Godard Adriaan van Reede en zijn vrouw Margaretha Turnor woonden in die tijd deels op Kasteel Amerongen. (In de wintermaanden gingen zij naar hun huis in Den Haag.) Van Reede was in de 17e eeuw een belangrijke diplomaat die voor de belangen van de Republiek vaak in het buitenland te vinden was. Zijn vrouw Margaretha zorgde in de tussentijd dat alles in Amerongen op rolletjes bleef lopen. Een enorm uitgebreide briefwisseling tussen de twee is bewaard gebleven. Margaretha opende haar brieven steevast met: ,,Mijn heer en liefste hartje...” en dan kwam er een heel relaas van alle dingen die zij in afwezigheid van haar man weer had moeten oplossen. Toen Van Reede een handelsconflict tussen Zweden en Denemarken - waar de Republiek ook last van had - goed wist op te lossen, werd hij geridderd in de Orde van de Olifant. Een hoge Deense ridderorde. Een geschilderd olifantje is nu nog te zien in het alliantiewapen op het plafond van de grote hal in Kasteel Amerongen.
,, Het huis is meerdere malen verwoest, maar steeds weer opgebouwd
RAMPJAREN Het was niet alleen een Gouden Eeuw, die 17e eeuw. In die eeuw zijn er, ook voor de bewoners van Amerongen en het kasteel, verschillende rampen gebeurd. Zo is het conflict dat de geschiedenis in zou gaan als de ‘Tachtigjarige Oorlog’ Amerongen niet voorbij gegaan. Er is zelfs hevig gevochten in de weilanden bij de Lekdijk. 1600 soldaten van het Staatse leger sneuvelden op één dag. De bewoners van Amerongen hebben de gesneuvelde soldaten vermoedelijk begraven. De weilanden in de uiterwaarden dragen nog steeds de namen ‘De Doodslag’ en het ‘Kerkhof’, dat laat niets te raden over. Ook het kasteel had schade opgelopen, maar dat kon nog hersteld worden. Het werd voor de bewoners van Amerongen en het kasteel nog erger toen Lodewijk XIV het land binnentrok en op een gegeven moment een brandschatting oplegde van 3000 gulden. Margaretha Turnor, op dat moment weer eens ‘alleen thuis’ was nog druk in overleg met Godard wat te doen. Franse soldaten staken het kasteel in brand en brandden ook het dorp Amerongen plat. De soldaten hadden wel eerst het kasteel leeggehaald en meegenomen wat ze konden dragen.
VANAF 1674 Margaretha Turnor deed wat ze moest doen en handelde als het er op aan kwam. Zo is het bekend van haar dat ze zich enorm heeft bemoeid met de herbouw van een nieuw kasteel, waarmee al in 1674 werd begonnen. Het nieuwe Kasteel Amerongen kreeg het aangezicht van een monumentaal huis. Gebouwd in een sobere strakke stijl, maar nog wel met kenmerken van een kasteel. Het is waarschijnlijk ontworpen door Maurits Post. Turnor had toezicht op de bouw en zij ging zelfs zo ver daarin dat zij daarvoor wel eens op het dak klom. Het is een bijzonder kasteel geworden, met als ‘eyecatcher’ de dubbele stenen brug over de gracht. De bruggen geven toegang tot het onderhuis (voor het personeel) en de entree voor de familie en gasten, de hal van het kasteel. In de 18e eeuw was Anna Elisabeth Christina (Annebetje) van Tuyl van Serooskerken, een nichtje van Belle van Zuylen, kasteelvrouwe. Net als Belle hield ook Annabetje van literatuur. Zij was getrouwd met een Van Reede die niet zo goed met geld kon omgaan. Annabetje hield daarom alle in- en uitgaven nauwgezet bij. In het Utrechts Archief worden haar huishoudboekjes en enkele brieven bewaard.
De laatste Van Reede was kasteelvrouwe Elisabeth Maria. Zij woonde echter hoofdzakelijk in Engeland. In 1879 droeg zij Amerongen, met bijbehorende goederen, over aan haar neef Godard John Charles graaf van Aldenburg Bentinck. In 1897 erfde hij ook Zuylestein. Onder leiding van de bekende architect P.J.H. Cuypers werd een aantal ruimtes aangepast en verfraaid.
DUITSE GAST Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog kreeg Kasteel Amerongen een onverwachte gast: de Duitse Keizer Wilhelm II. Hij had asiel aangevraagd in Nederland en gekregen. Graaf Bentinck werd gevraagd de keizer te ontvangen. Keizer Wilhelm deed uiteindelijk afstand van de troon in een van de kamers in het kasteel en verhuisde (pas) na 18 maanden naar Huis Doorn, dat hij in de tussentijd gekocht had. Als dank voor de gastvrijheid deed ex-keizerin Auguste Victoria haar lievelingspaard Uranus cadeau aan Elisabeth, een van de kinderen van de graaf. Elisabeth had inmiddels haar oog laten vallen op de vleugeladjudant van de ex-keizer: Sigurd von Ilsemann. In 1920 vond het huwelijk plaats. Dat Elisabeth een paard cadeau kreeg was niet zo vreemd. De keizerin had wel gezien dat Elisabeth een grote passie voor dieren had. Allerlei (hulpbehoevende) katten en honden liepen in en rond het Kasteel en Elisabeth ving ze op en verzorgde ze. Het dierenasiel De Hazenberg is door kasteelvrouwe Elisabeth gesticht. Tot vandaag de dag is het op De Hazenberg ‘iedere dag dierendag’.
BRUISENDE BUITENPLAATS In 1940 overleed Graaf Bentink en liet alle bezittingen na aan zijn kinderen. Elisabeth en haar man Sigurd woonden op het kasteel, maar ook de andere kinderen van de graaf woonden er. Sinds 1976 is het kasteel niet meer het woonhuis van de familie. Ze verkochten het met inhoud en al aan de Stichting Utrechtse Kastelen. In 1982 kwam het kasteel in handen van Stichting Kasteel Amerongen en is het na een ingrijpende restauratie al weer jaren opengesteld voor publiek. Het is een kasteel waar je je in vroeger tijden waant, omdat alles nog is zoals het was. Ook de tuinen zijn prachtig bewaard gebleven. Met een Oranjerie, Koetshuis, Poortgebouw, maar ook een kinderhuis gemaakt met, door en voor de kinderen van de laatste graaf.
Bronnen/beeldmateriaal:
Collectie Kasteel Amerongen, José van de Brink – den Otter en Annet Werkhoven;
A. C. Werkhoven-Scherpel: Over Heerweg en Schapendriften. Geschiedeniscanon van de gemeente Utrechtse Heuvelrug. (Driebergen-Rijsenburg, 2009);
Met dank aan Lodewijk Gerretsen, conservator Kasteel Amerongen.
www.kasteelamerongen.nl
