Heuvelrug natuurlijk: Verschijnsel haarijs ontrafeld

HEUVELRUG - Enige weken geleden kreeg ik op één dag twee meldingen van haarijs, waaronder van een gewaardeerde IVN-gids uit de regio. Tijdens een boswandeling op de zondag van het laatste weekend in januari zag ik in een beukenbos zelf wel een paar honderd uitbarstingen van het witte rafelige, wollige ijs op valhout. Het ontstaat uitsluitend op loofhout gelegen op een ondergrond van een nat bladerdek en wel in de overgang van vochtige dagen naar een paar graden vorst.

Microbiotische afbraak in het bos

Wie ooit in het bos haarijs zag zal zich afgevraagd hebben hoe het ontstaat. Haarijs is een kluwen van als zijde glanzende ijsdraadjes, die zich versmelten en aan de top pieken hebben gelijk kerstboomslingers. Ze kunnen in één nacht in zulke grote aantallen uit verbrokkeld hout komen alsof het op een afstand lijkt op plukken verwaaid wol. Over dit verschijnsel is al bijna een eeuw geleden voor het eerst wetenschappelijk gepubliceerd ‘Haarijs op rottend hout’ (Alfred Wegener 1918), maar niet naar volle tevredenheid. In 2008 kregen Wagner en Mädzler het bewijs wel rond. De laatste twee gingen ook uit van de schimmelzwamtheorie van Wegener en experimenteerden vervolgens met vochtig dood hout met schimmeldraden en andere winteractieve paddenstoeltjes. Een deel ging een paar minuten in kokend water, waardoor alle schimmels gedood werden en het andere deel bleef gespaard. In een geschikte vriesnacht groeide alleen op het gespaarde hout haarijs. Het duo verklaarde dit als volgt (IAP Forschungsbericht nr 2008-05, Universiteit Bern).Winteractieve schimmels in rottend loofhout transporteren water en voedingsstoffen. De schimmel zet daarbij zuurstofrijk materiaal om in koolstofdioxide (CO2) en water.Vervolgens wordt door de CO2-gasdruk het geproduceerde water via de mergstralen in het houtoppervlak naar buiten geperst. Bij lichte vorst aan de grond bevriest dit water en groeit als haarijs aan. Bij de omzetting komt warmte vrij, waardoor de temperatuur bij lichte vorst rond de 0 graden blijft hangen. Als het matig gaat vriezen komen de biochemische processen geleidelijk tot stilstand. Dit verklaart waarom haarijs slechts in een nauw begrensd temperatuurtraject voorkomt.

Het zijn dus eigenlijk niet de schimmeldraden zelf, maar de omzettingsprocessen die het water met gasdruk naar buiten drukken, waardoor haarijs onder ideale meteorologische voorwaarden ontstaat.

Winterse belevenissen

In de kringloop van de natuur ziet de recreant het liefst nieuw leven. In boeken en tijdschriften scoort de lente het best; dan pieken wandelen en fietsen weer. Aan valhout en ander verteerd plantmateriaal wordt in glossy- natuurtijdschriften zelden aandacht besteed. Verrotting is evenwel het onmisbare terugkoppelingsmechanisme, alvorens de opname van voedingsstoffen door planten weer herbegint. In de natuur geen nieuw leven zonder dood vooraf. Als je eenmaal in de winter en masse haarijs zag ga je steeds meer van ecosystemen begrijpen.

Tekst en foto: Kees de Kroon