Kijk op Cultuur: Kraagstenen dragen de lasten

Consoles, iedereen loopt er vrijwel dagelijks langs of onderdoor, maar niemand ziet ze. Toch is het een veel gebruikt object in de bouwkunst waarbinnen het omschreven wordt al een vooruitspringend deel van steen of hout dat de bovenliggende delen ondersteunt. Letterlijk betekent console ‘kraagsteen’, waarschijnlijk vanwege de functie en de locatie van de console, meestal onder een dak of onder de omlijsting van een deur.

door Nicole van der Schaaf

Vooral aan mooie, oude panden die dateren uit de 17de tot en met de 19de eeuw kom je fraaie consoles tegen. Soms zijn het kleine kunstwerken van een houtsnijder, maar zelfs de architecten, die rond 1920-1930 de bouwkundige ideeën van de zogenaamde ‘Amsterdamse School’ nastreefden, maakten veel gebruik van consoles in hun ontwerpen. Niet altijd hadden die een steunende functie, soms pasten die architecten het louter als versieringselement toe. Ze zijn dan vaak uitgevoerd in siermetselwerk.

‘Echte’ consoles hebben echter wél een functie: ze ondersteunen iets, bijvoorbeeld de goot of een overstekend dak. De sierwaarde van een reeks van die consoles komt tot uiting in de uitvoering ervan, die kan mooi gebeeldhouwd zijn in hout, maar ze kunnen ook van natuursteen zijn of van gebakken keramiek (terracotta) of soms zelfs gegoten in ijzer. Eigenaren van oude panden die restauratie behoeven moeten vaak lang zoeken naar een bedrijf dat op ambachtelijke wijze nieuwe consoles kan (na)maken of de oude goed kan repareren. Aan dergelijke oude panden zijn de consoles vaak heel kenmerkende onderdelen van de bouwkundige periode waarin het pand gebouw is. In de oude kernen van Amerongen en Driebergen zijn mooie voorbeelden te vinden van consoles. Bij de oudste huizen in onze gemeente hebben de consoles een puur ondersteunende functie. Dat veranderde in de 19de eeuw toen de sierwaarde van het object ontdekt werd.

De oude Grieken gebruikten al vaste objecten om een bovengelegen balk of lijst te ondersteunen. Behalve kraagstenen gebruikten ze ook vrouwenfiguren om de lasten te dragen. De ontstaansgeschiedenis hiervan gaat terug naar een stad in de Peloponnesus, Karya geheten. Dit Karya vocht zij aan zij met de machtige Perzen tegen de Grieken, die vervolgens de Karyaten overwonnen, de stad in as legden, de mannen doodden en de vrouwen meenamen als slavinnen. Ja, zo ging dat toen. In lange mantels werden de vrouwen naar de Griekse steden gebracht en, om de vernedering te benadrukken en voor het nageslacht te bewaren, beeldden bouwmeesters uit die tijd de slavinnen af op openbare gebouwen. Daarom herinneren de ‘dragende’ stenen vrouwenfiguren op het Griekse erfgoed ons nu nog aan de wandaden van de Karyaten. Deze speciale ‘consoles’ noemen we nu ‘Karyatiden’.

Maar, behalve in het verre Griekenland is er op de Utrechtse Heuvelrug een overvloed aan fraaie consoles te ontdekken, stuk voor stuk kleine, ambachtelijke kunstwerkjes.

Reacties: artprom@wxs.nl